SELİM ALTINOK ve KERİM ALTINOK

Körler özel olarak üretilen kabartma satranç takımlarıyla satranç oynarlar. Bilindiği üzere satranç bir beyin sporudur. Bu özelliği satrancı görmeyenler arasında oldukça popüler hale getirmiştir. Satrancın zihinsel faaliyete dayanması, bir görme engellinin yapacağı fiziksel etkinliğe bağlı sportif faaliyetin ortaya çıkarabileceği istenmeyen kazalar vesair riskleri ortadan kaldırmaktadır. Elbette körlerin fiziksel eyleme dayalı sporlardan bir bölümünü yapmaları mümkündür ve beden sağlığı açısından gereklidir. Yüzme, cimnastik, koşma, dağcılık, futbol gibi. Ancak bu dalların hepsinde bazı ek koşulların sağlanması gereklidir. Özel düzenlenmiş atletizm alanları, rehberler vesaire. Satranç bu yönden en az malzemeyi gerektiren bir spor dalı olma özelliğini taşımaktadır. Başlangıç için, sadece bir kabartma satranç tahtası yeterlidir. Satrancı ilerletmek içinse, eğitim materyalinin (kitap Vs.), görmeyenlerin kullanabileceği formatta, bilgisayar ortamında, yazılı ve sesli dosya ya da kabartma yazı olarak hazırlanması şarttır. Ayrıca turnuvalarda dijital konuşan satranç saatlerinin lüzumu da muhakkaktır. Satrancın bir özelliği de görmeyen sporcuların görenlerle birlikte yarışabilecekleri sayılı spor alanlarından biri olmasıdır. Diğer dallarda tüm şartlar sağlansa bile genellikle görme engelliler ancak kendi aralarında düzenlenen müsabakalara katılabilmekteyken satrançta böyle bir sınırlama yoktur. Beyin gücü, deneyimi ve ustalığı yeterli olmak kaydı ile, görmeyen satranççı için yol açıktır. Uluslararası düzeyde önemli başarılar elde etmiş kör ustalar vardır..
Kabartma satranç takımlarının özellikleri:
Bu takımların yapımında üç husus önem kazanmaktadır.
1- Beyaz taşlarla siyah taşların birbirinden ayırt edilmesi.
2- Beyaz karelerle siyah karelerin ve genel olarak tüm hanelerin birbirinden ayrılması.
3- Oyuncuların tahtayı elle dokunarak incelemeleri esnasında taşların yer değiştirmesini ya da devrilmelerini önlemek amacıyla piyon ve diğer aletlerin sabitlenmesi.
Görmeyenler tahtayı elleri ile dokunarak algılamakta ve beyinlerine aktarmaktadırlar. Bu üç mesele de kabartma takımlarda çözümlenmiştir. Taşların renklerini birbirinden ayırmak için genellikle siyahların üstüne birer çivi ya da raptiye çakılmaktadır. Ya da beyaz taşların boyun kısımlarına halka biçiminde bir işaret konulmaktadır. Beyaz kareleri siyah karelerden ayırmak içinse koyu renk hanelerin parmakla hissedilebilecek oranda yükseltilmesi yöntemi uygulanmaktadır. Böylelikle bir görmeyen satranççı için siyah kareler yüksek, beyaz kareler ise alçak haneler olarak algılanmaktadır. Görme engelli oyuncu hamlesini düşünürken, tahtaya dokunacaktır. Bu esnada taşların devrilmemesi veya yer değiştirmemesi için 64 karenin ortaları matkapla delinmiştir. Tüm taşların altında ise bunları karelerin ortasındaki deliklere yerleştirip sabitlemeye yarayan birer çubuk bulunur. Görme engelliler bu tahtalarla rahatlıkla satranç öğrenebilmekte, kendi aralarında ya da görenlerle oynayabilmekte, turnuvalara katılabilmektedirler. Eski Dünya Körler Satranç Şampiyonlarından Rus Oyuncu Sergey Krylov gören ustalarla birlikte katıldığı bir çok güçlü turnuvada oynamış ve başarılı sonuçlar almıştır. Krylov, İnternational Master (İM) ünvanına sahiptir. Uluslararası Körler Satranç Birliği (İBCA) her yıl turnuvalar tertip etmektedir. Körler Satranç olimpiyadı, dünya ve Avrupa şampiyonaları gibi organizasyonları düzenlemektedir. Bu arada İBCA, iki yılda bir yapılan görenler olimpiyatlarına katılma hakkını elde etmiştir. Dört oyuncudan oluşan Dünya Körler Karması (İBCA) bayrağı ile bu dev organizasyona katılmakta ve genellikle orta sıralarda yer almaktadır. Bu ekip 2000 yılında İstanbul'da düzenlenen 34. Olimpiyatta da oynamış ve başarılı sonuçlar elde etmiştir.
Materyal sorunu:
1- Kabartma tahta temini meselesi: Görmeyenlerin satranç oynayabilecekleri kabartma tahtalar bir çok yabancı ülkede üretilmektedir. Bunların başında Almanya, İngiltere, İspanya ve Rusya gelmektedir. Ahşap malzemeden yapılanların yanı sıra plastik takımlar da imal edilmektedir. Özellikle Rusya'da yapılan plastik takımlar, taşları içine alarak katlanıp kapatıldığı için pratik, hafif ve ucuz bir üründür bu takımların büyük ve küçük modeli mevcuttur. Az görenler için çok daha büyük boyutlarda ve kontrast renkleri içeren takımlar da üretilmektedir. Cep satrancı yerine geçebilecek kadar küçük ve katlanabilir plastik takımlar pek yaygın olmasa da zaman zaman kullanılmaktadır. Ülkemizde de son yıllarda kabartma satranç takımları yapılmaktadır. Yabancı ülkelerdeki örneklerine göre nispeten uygun fiyatla satılan bu takımlar sipariş üzerine üreticisi tarafından kargoyla istenen yere gönderilebilmektedir. Ayrıca bu alanda çalışan federasyon ve vakıflarca toplu halde imal ettirilip kulüplere dağıtılmaktadır.
2- Eğitim çalışmalarına esas olacak dokümanın sağlanması:Dünya genelinde bu mesele büyük ölçüde çözülmüş gibi görünmektedir. İngiltere, Amerika ve Rusya gibi ülkelerde 1920'lerden beri kabartma satranç kitapları basılmaktadır. Bir çok ünlü kitap mürekkep baskıyla yayımlandıktan hemen sonra kabartmaya çevrilmiştir. Periyodik basılan kabartma satranç dergileri de mevcuttur. Satranç kitapları teyp kasetlerine sesli okunarak da körlerin hizmetine sunulmuştur. zamanla kabartma ve kaset satranç materyalinin yerini dijital sesli ve yazılı kaynaklar almıştır. Görme engelliler, bilgisayar ya da cep telefonu aracılığı ile satranç programlarından ve internetteki dosyalardan da rahatlıkla yararlanabilmektedirler. Dijital kaynaklar ülkemizde de geniş bir literatüre ulaşma avantajı nedeniyle kabartma satranç kitaplarına tercih edilmektedir.
Turnuvaların Düzenlenmesi:
Görme engelliler turnuvalarında, işin niteliği gereği bazı özel düzenlemelere ihtiyaç duyulmuştur. Özellikle bir çok ülkeden sporcunun yer aldığı uluslar arası müsabakalarda tarafların yaptıkları hamleleri birbirlerine iletmeleri için ortak bir dilin kullanılması gerekmektedir. Bu konuda, taşların Almanca karşılıkları esas alınmış, ayrıca notasyonun belirtilmesindeki yanlış anlamaları ortadan kaldırmak için A B C gibi harflerin Anna Bella Cezar gibi kelimelerle kodlanarak söylenmesi kabul edilmiştir. Oyuncuların her ikisi partiyi kendi tahtalarında oynamakta ve yaptığı hamleyi sesli olarak ortak dilde rakibine anons etmektedir. İki oyuncu da kendi tahtasında rakibin hamlelerini de oynatmaktadır. İki tahta esası, oyuncuların kendi el alışkanlıkları olan şahsi satranç takımlarında oynayabilmeleri ve tüm oyun süresi boyunca elleriyle pozisyonu inceleme fırsatını bulabilmeleri için getirilmiş gerekli bir yöntemdir. Aksi halde aynı tahtada iki tarafın ellerinin aynı anda inceleme yapması gerekecektir ki, bu bir çok mahsurları beraberinde getirmektedir. Bu durumda tek mesele iki tahtada aynı konumun devam edip etmediğinin zaman zaman kontrol edilmesidir. Bu işi de genellikle hakemler yapmaktadırlar. Her iki taraf ta kabartma yazı ve ya kayıt cıhazı kullanarak notasyon tutmak zorundadır. Hamlleleri yazmayan taraf itilaf halinde hak iddia edemez, karşı tarafın notasyonunu kabul etmek zorundadır. Görme engelliler turnuvalarında az gören oyuncular ile hiç görmeyen oyuncular aynı kategoride oynamaktadırlar. Bu husus, hiç görmeyen sporcular adına bir haksızlık gibi algılanabilir. Bu uygulama, organizasyona katılacak sporcu sayısını azaltmamak gibi pratik bir durumdan kaynaklanabilir.. Dr. Kerim Altınok